2019-cu il martın 29-da Milli Məclisdə qəbul edilən “Mediasiya haqqında” Qanunla Azərbaycanda rəsmi olaraq ilk dəfə mediatorluq vəzifəsi yaranıb. Mediator mediasiya prosesi zamanı tərəflər arasında yaranmış mübahisənin qarşılıqlı razılıq əsasında həlli ilə bağlı qanunla müəyyən olunan prosesi həyata keçirməli olan şəxsdir. 2020-ci ilin fevralından etibarən Azərbaycanda Mediasiya Şurası fəaliyyət göstərir və mediator peşəsi ixtisaslaşmış peşə kimi əmək bazarında layiqli yerini tutmağa başlayıb.

Mediasiya Şurasının üzvü və ekspert, mediator Hümmət Əliyev AZƏRTAC-a müsahibəsində cəmiyyətdə qarşımıza çıxan problemlərin həllində, münaqişələrin yoluna qoyulmasında və gərginliyin azaldılmasında mediasiyanın önəmindən danışıb. Müsahibəni təqdim edirik:

-Bu gün cəmiyyət tərəflərin məhkəmədən əvvəl barışıq mexanizmlərinin inkişafına ehtiyac duyur?

-Bəli, müasir cəmiyyətdə məhkəmədən əvvəl barışıq mexanizmlərinin inkişafına böyük ehtiyac var. Çünki məhkəmə sistemi çox vaxt yüklənmiş olur və uzun proseslər həm vaxt, həm də maliyyə baxımından tərəflərə ciddi çətinliklər yarada bilir. Eyni zamanda məhkəmə prosesləri daha çox xərc tələb edə bilər. Barışıq mexanizmləri isə tərəflər üçün hər iki cəhətdən daha sərfəlidir. Həmçinin məhkəmə prosesləri çox vaxt açıq olur və şəxsi məlumatlar, verilən qərarlar ictimaiyyətə əlçatan olur. Barışıq mexanizmləri isə gizli saxlanıla bilər, bu da tərəflərin məxfiliyini qoruyur.

-Hansı işlər üzrə birbaşa məhkəməyə müraciət oluna bilməz?

-Bəzi mübahisələrə görə birbaşa məhkəməyə müraciət etmək mümkün deyil. Çünki əvvəlcə alternativ mübahisə həlli üsullarının tətbiqi tələb olunur. Bu üsullardan biri də mediasiya ola bilər. Ailə, mülki və əmək mübahisələrinin həllinə məcburi qaydada məhkəmədən əvvəl mediasiya yolu ilə cəhd edilməlidir.

-Mediasiya üçün necə müraciət edilməlidir?

-Yaranmış problemlə əlaqədar qarşı tərəfə təklif göndərilir və təyin olunmuş müddət ərzində qarşı tərəf təklifə cavab vermədikdə mediatorun təyin edilməsi üçün aidiyyəti və ya ərazi üzrə mediasiya təşkilatına müraciət ünvanlanır. Bundan başqa, tərəflər könüllü şəkildə istədikləri mediatora da müraciət edərək aralarındakı mübahisənin həllinə nail ola bilərlər.

-Mediasiyada təkbətək görüşlərin faydası nədən ibarətdir?

-Mediasiyada təkbətək görüşlər tərəflərlə vasitəçinin ayrı-ayrılıqda görüşərək müzakirə apardığı sessiyalardır. Təkbətək görüşlərdə tərəflər vasitəçiyə daha məxfi məlumatlar verə bilər. Bu, tərəflərin əsl narahatlıqlarını və məqsədlərini ortaya çıxarmağa kömək edir. Təkbətək görüşlərdə anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq və qarşılıqlı müsbət həll yolu tapmaq üçün vasitəçi tərəflərdən hər biri ilə onların danışıqlarda istifadə edə biləcəyi strategiyalar barədə danışa bilir. Bu görüşlər gərginliyi azaltmağa və tərəflərin emosional vəziyyətini idarə etməyə, həqiqi mövqeyini, maraqlarını daha dərindən başa düşməyə, üzləşmək istəmədikləri və ya digər tərəflə müzakirə etməkdə çətinlik çəkdikləri məsələlərin üzə çıxarılmasına və həllinə kömək edə bilir.

-Mediasiya məhkəməyə müraciət üçün əngəldirmi?

-Mediasiya məhkəməyə müraciət üçün əngəl deyil, əksinə, tərəflərə məhkəmədən kənar həll yolu tapmaq üçün əlavə bir imkandır. Bu, əksər hallarda tərəflərin qarşılıqlı anlaşma ilə razılaşmaya gəlib məhkəmə prosesindən çəkinməsinə imkan verir.

-Sizə əsasən hansı məsələlərlə bağlı müraciət olunur?

-Ən çox edilən müraciətlər ailə mübahisələri ilə bağlıdır. Boşanma prosesində tərəflər məhkəməyə müraciət etmədən öncə mediasiya sessiyalarına gələrək valideynlik və uşaq hüquqları, əmlak bölgüsü, uşaqların kimdə qalacağı, təhsil və sağlamlıq, alimentin miqdarı, ödəniş müddəti və digər məsələlərlə bağlı razılıq əldə etmə imkanı qazanırlar.

-Sizcə, mediatorlar üçün hansı məsələlər üzrə nəticə əldə etmək daha çətindir?

-Çətinlik dərəcəsi müxtəlif amillərə bağlıdır. Münaqişənin təbiəti, tərəflərin emosional vəziyyəti və aralarında olan güc balansı nəticəyə təsir edən meyarlardandır. Ən çətin məsələlərdən bəziləri aşağıdakılardır:

Ailə hüququ və boşanma: Bu məsələlər çox vaxt emosional şəkildə yüklənə və tərəflər arasında yüksək səviyyədə qarşıdurmaya səbəb ola bilər. Xüsusilə uşaqların qəyyumluğu, maliyyə dəstəyi kimi məsələlər həssas mövzular sayılır və bəzən razılaşma əldə etmək çətin ola bilər.

Kommersiya mübahisələri: Böyük maliyyə və ya biznes maraqları olan kommersiya mübahisələri, xüsusilə tərəflər arasında böyük güc və ya resurs fərqləri olduqda çətinlik yarada bilər. Bu, məsələlərin çox mürəkkəb olması və tərəflərin hər birinin öz maraqlarını maksimum dərəcədə qorumaq istəyi ilə əlaqədardır.

Təcavüz və ya zorakılıq halları ilə bağlı münaqişələr: Bir tərəfin digərinə qarşı açıq şəkildə təcavüzkar olduğu və ya zərər vurduğu bu cür hallarda mediator üçün iş daha da çətin ola bilər. Zərərçəkən tərəfin qorunma və təhlükəsizlik ehtiyacları bu münaqişələrin həlli prosesini mürəkkəbləşdirə bilər.

Mülki hüquqlar və insan hüquqları ilə bağlı münaqişələr: Bu münaqişələrdə çox vaxt fundamental hüquqlar və ədalət prinsipləri ilə bağlı ciddi narahatlıqlar olur. Tərəflərin hər biri üçün vacib olan ədalət və hüquq məsələləri barışıq yolu ilə həll edilməkdə çətinlik yarada bilər.

-Mediasiya sessiyası zamanı üzləşdiyiniz çətinlikləri necə həll edirsiniz? 

-Mediasiya sessiyası zamanı müxtəlif çətinliklər ortaya çıxa bilər. Tərəflər arasında emosional gərginlik, qəzəb və ya güvən problemi varsa bu mediasiya prosesini çətinləşdirə, mübahisənin konstruktiv şəkildə həllinə mane ola bilər. Bu zaman mediator yaranmış gərginliyi idarə etmək üçün emosional intellekt və aktiv dinləmə bacarıqlarından istifadə etməlidir. Mediator tərəflər arasında güvən yaratmağa çalışmalıdır. Bu, mediasiya prosesinin gizlilik qaydalarına ciddi riayət etməklə, tərəflərin narahatlıqlarını səmimi və tərəfsiz şəkildə dinləməklə mümkündür. Güvənin yaradılması üçün vaxt və səy tələb oluna bilər. Bəzən tərəflər müzakirələrdə irəliləmə göstərə bilmirlər və ya tərəflərin heç biri öz mövqeyindən geri çəkilmir. Mediator tərəfləri maraqları üzərində düşünməyə təşviq edə bilər, mövqelərdən çox, maraqlar üzərində fokuslandırmağa çalışa bilər. Eyni zamanda, mediator müzakirə texnikalarından, məsələn, beyin fırtınası və ya mövqe danışıqlarından istifadə edərək tərəflərin kompromisə gəlməsinə, həll yolları tapmasına yardım edə bilər. Mediator tərəflər arasında yaranmış çətinlikləri aşmaq üçün adaptiv yanaşmalar tətbiq etməli və hər bir unikal vəziyyətə uyğun strategiya hazırlamalıdır.

-Mediasiya prosesində barışıq sazişi necə icra olunur?

-Mediasiyadakı barışıq sazişi mübahisələri həll etmək üçün tərəflər arasında razılaşdırılmış bir müqavilədir. Mediasiya sessiyası sonunda tərəflər mübahisəni həll edən və hər iki tərəfi razı salan bir barışıq sazişi imzalayırlar. Bu saziş tərəflərin razılaşdırdığı şərtləri və öhdəlikləri əks etdirir. İmzalanmış sazişdən sonra tərəflər razılaşdırılmış şərtləri yerinə yetirməyə başlayırlar. Bu maliyyə ödənişləri, müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsi və ya başqa öhdəliklər ola bilər. Sazişin tələbləri yerinə yetirildikdən sonra tərəflər arasında hər hansı bir əlavə təsdiq və ya razılaşdırılmış addımlar varsa, bu addımlar atılmalıdır. Qeyd edim ki, bəzi hallarda tərəflər sazişin icra edilib-edilmədiyini yoxlamaq üçün müəyyən aralıqlarla yoxlama apara bilər. Əgər tərəflər sazişin icrasına dair problemlərlə üzləşərlərsə, saziş hüquqi sənəd olaraq qəbul edilə bilər. İcra edilmədiyi halda tərəflər məhkəməyə müraciət edə bilər. Bəzi hallarda mediasiya sazişinin icrasını təmin etmək üçün monitorinq mexanizmi qurula bilər. Bu, tərəflərin sazişi yerinə yetirməsini izləmək məqsədini daşıyır. Bu addımlar ümumilikdə mediasiyadakı barışıq sazişlərinin icra prosesini əhatə edir, lakin konkret proses sazişin şərtlərindən və tərəflərin razılaşmalarından asılı olaraq fərqli ola bilər.

-Tərəflər mediatora müraciət etdikdən sonra, adətən hansı müddət ərzində razılıq əldə edirlər?

-Mediator vasitəsilə razılıq əldə etmək üçün lazım olan müddət münaqişənin mürəkkəbliyindən, tərəflərin əməkdaşlıq istəyindən və müzakirə olunan məsələlərin miqyasından asılı olaraq dəyişir. Bununla belə, bir neçə ümumi müddət göstəricisi mövcuddur:

Qısa müddət ərzində razılıq (1-3 gün): Sadə və ya daha az mürəkkəb məsələlərdə, tərəflər bir neçə gün ərzində razılığa gələ bilərlər. Bu, adətən tərəflər arasında ciddi fikir ayrılığı olmadığı hallarda mümkündür.

Orta müddət ərzində razılıq (bir neçə həftə): Daha mürəkkəb məsələlərdə, məsələn, iş, kommersiya mübahisələri və ya ailə məsələlərində tərəflərin bir neçə həftə ərzində razılığa gəlməsi mümkündür. Bu prosesdə bir neçə görüş ola bilər.

Uzun müddət ərzində razılıq (bir neçə ay): Çox mürəkkəb və ya emosional yüklü məsələlərdə, məsələn, böyük biznes razılaşmaları və ya ailə hüququ məsələləri zamanı tərəflərin bir neçə ay ərzində razılığa gəlməsi mümkündür. Bu, çoxlu görüş və müzakirə tələb edə bilər.

Qeyd edim ki, konkret hallar üzrə razılaşma müddəti fərqli ola bilər. Mediatorun rolu bu prosesi asanlaşdırmaq və sürətləndirməkdir, lakin razılığa gəlmək üçün lazım olan vaxt, əsasən, tərəflərin əməkdaşlıq səviyyəsindən və məsələnin mürəkkəbliyindən asılıdır.

-Məlumdur ki, mediatorlara proses zamanı məsləhət vermək qadağandır. Sizcə mediatorlar tərəflərə məsləhət verməlidirlər, yoxsa, neytrallıqlarını qorumalıdırlar?

-Mediatorlar, adətən, tərəflərə birbaşa məsləhət vermirlər. Onların əsas rolu neytral və obyektiv qalaraq tərəflər arasında effektiv ünsiyyəti və anlaşmanı təmin etməkdir. Mediatorlar, sadəcə, tərəflərin ehtiyac və məqsədlərini aydınlaşdırmağa, müzakirələrdə irəliləyiş əldə etməyə kömək edirlər, spesifik məsləhətlər vermirlər.

Mediatorun məqsədi yaranmış mübahisələr zamanı tərəflərə həll yollarını tapmaqda kömək etməkdir. Mediator suallar verərək, müzakirələri istiqamətləndirərək tərəflərdə müraciət etdikləri məsələ üzrə aydın təsəvvür yaratmağa, problemin həlli üçün onlarda məsuliyyət hissinin daha yüksək olmasına şərait yaradır. Beləliklə də,yaranmış mübahisənin həllində tərəflərə dəstək olur.

-Müsahibə üçün təşəkkür edirik.

Hüquqşünas, mediator Hümmət Əliyev 077- 250-77-44